فصلنامه مدیریت جهادی

مقدمه

وقوع انقلاب اسلامی در ایران موجب ظهور نوع جدیدی از جهان بینی، ساختار‌ها و سبک زندگی در عرصه اجتماعی شد. انقلابی که بر اساس آن یک تحول بنیادین بر اساس ارزش‌ها شکل گرفت. یکی از این تحول‌های بنیادین که حول محور ارزش اصیل جهاد شکل گرفت، تحول در نوع اداره تشکیلات و سازمان‌ها است. اداره جهادی سازمان و تشکیلات در اوایل انقلاب اسلامی در برخی سازمان‌‌ها و مخصوصا در دوران دفاع مقدس به وضوح قابل مشاهده است. جهاد و استکبار ستیزی از علل محدثه و بالتبع از علل مبقیه انقلاب اسلامی می‌‌باشند و امروز پس از گذشت چندین سال از وقوع انقلاب، نظام اسلامی برای تحقق رسالت خود نیازمند

حضور روحیه جهادی در عرصه‌های مختلف مدیریت بخش‌های خرد و کلان جامعه است. مفهوم مدیریت جهادی دارای عقبه نظری و عملی گران‌قدری است به‌طوری که مدیریت‌های معصومین علیهم السلام در صدر تاریخ اسلام تا دوران دفاع مقدس در تاریخ معاصر می‌‌توانند مصداقی برای آن باشند. مدیریت جهادی، از شروط لازم جهت تحقق اهداف و رسالت‌های انقلاب اسلامی در عرصه اجتماعی می‌‌باشد. (اسحاقی، 1393) می‌دانیم که اولین گام در تحقق مدیریت جهادی تبیین علمی این مفهوم است زیرا بدون این تبیین ما شاهد برداشتهای شخصی و سطحی از این مفهوم خواهیم بود که منجر به اعمال سلیقه‌های فردی تحت عنوان مدیریت جهادی در عرصه اجرا خواهد شد. لذا در این نوشتار به دنبال آن هستیم که بر مبنای نظرات شهید مطهری مفهوم مدیریت جهادی را واکاوی کنیم تا بتوانیم بر اساس آن، جایگاه این مفهوم را در شبکه مفاهیم اسلامی بشناسیم و اهمیت آن را در این برهه حساس تاریخی برای نظام جمهوری اسلامی بیش از پیش درک نماییم.

مقدمه نخست: مدیریت و رهبری مستلزم رشد

شهید مطهری برای تبیین موضوع مدیریت و رهبری در اسلام، دو مفهوم را مطرح می‌کند که عبارتند از: رشد و امامت(هدایت). در نظر ایشان رشد یعنی اینکه انسان شایستگی و لیاقت اداره، نگهداری و بهره‌برداری از سرمایه‌‌ها و امکانات مادی و یا معنوی که به او سپرده می‌شود را داشته باشد. رشد فقط به فرد منحصر نمی‌شود(با اینکه اولین رشدی که انسان باید بدان نایل شود رشد فردی و اخلاقی است)، بلکه در مورد ملت‌ها هم صدق می‌کند و رشد ملی عبارت است از لیاقت و شایستگی یک ملت برای نگهداری و بهره برداری و سود بردن از سرمایه‌‌ها و امکانات طبیعی و انسانی خود. پس با این اوصاف رشد یعنی قدرت مدیریت. زمانی که انسان می‌‌خواهد انسان‌های دیگر را اداره کند یعنی وقتی که موضوع رشد، اداره انسان‌های دیگر باشد، آن را مدیریت و رهبری می‌‌نامیم. و بر این اساس مدیر و رهبر کسی است که رشید باشد. (مطهری، 1389)

مقدمه دوم: رشد نیازمند آزادی (نبود مانع)

شهید مطهری مفهوم مدیریت و رهبری را با مفهوم رشد گره زده‌اند. از طرف دیگر ایشان در کتاب آزادی معنوی لازمه رشد و تکامل را سه چیز می‌‌دانند: 1. تربیت 2. امنیت 3. آزادى (مطهری، 1358).

تربیت عبارت است از یک سلسله عوامل که موجودات زنده براى رشدشان به آن‌ها احتیاج دارند. این عوامل به منزله غذاهایى است که باید به یک موجود زنده برسد تا رشد کند. امنیت یعنى از ناحیه یک دشمن و یک قوه خارجى، آنچه دارد از او سلب نشود. اما سومین چیزی که هر موجود زنده‏اى به آن احتیاج دارد آزادى است. آزادى یعنی جلوى راهش را نگیرند، پیش رویش مانع ایجاد نکنند. ممکن است یک موجود زنده امنیت داشته باشد، عوامل رشد هم داشته باشد ولى درعین حال موانع جلوى رشدش را بگیرند.

فرض کنید که شما میخواهید گیاهى را رشد بدهید. علاوه بر همه شرایط دیگر، باید محیط براى رشد او از نظر عدم موانع مساعد باشد، مانعى در کار نباشد که جلوى رشدش را بگیرد. مثلاً یک درخت وقتى میخواهد رشد کند باید جلویش فضاى بازى باشد. اگر شما نهالى را در زمین بکارید در حالى که بالاى آن یک سقف بزرگى باشد، ولو این نهال نهال چنار باشد، امکان رشد براى آن نیست.

پس آزادى یعنى نبودن مانع. هر موجود زنده‏ اى که میخواهد راه رشد و تکامل را طى کند، یکى از احتیاجاتش آزادى است.

مقدمه سوم: جهاد راه مانع زدایی و رسیدن به آزادی

با این وصف از رشد، مفهوم جهاد در اندیشه شهید مطهری معنی خاصی دارد و آن، از بین بردن موانع رشد است. انسان‌هاى آزاد انسان‌هایى هستند که با موانعى که در جلوى رشد و تکامل‌شان هست، مبارزه میکنند و تن به وجود مانع نمیدهند.

جهاد از نظر لغوی به معنای مبارزه و درگیر شدن با موانع است. مقام معظم رهبری در یکی از بیانات خویش این معنا را تبیین نموده ­اند:

«در زبان فارسی، جنگ و ستیزه‌گری معنای مبارزه را نمی‌دهد. می‌گویی من دارم مبارزه می‌کنم: مبارزه‌ی علمی می‌کنم، مبارزه‌ی اجتماعی می‌کنم، مبارزه‌ی سیاسی می‌کنم، مبارزه‌ی مسلحانه می‌کنم؛ همه‌ی این‌ها مبارزه است و معنا دارد. مبارزه یعنی تلاش پُر نیرو در مقابل یک مانع یا یک دشمن. اگر هیچ مانعی در مقابل انسان نباشد، مبارزه وجود ندارد. در جاده‌ی آسفالته، انسان پایش را روی گاز بگذارد و با باک پُر از بنزین سفر کند؛ این را مبارزه نمی‌گویند. مبارزه آن‌جایی است که انسان با مانعی برخورد کند، که این مانع در جبهه‌های انسانی، می‌شود دشمن؛ و در جبهه‌های طبیعی، می‌شود موانع طبیعی. اگر انسان با این موانع درگیر شود و سعی کند آن‌ها را از میان بردارد، این می‌شود مبارزه. جهاد در زبان عربی عیناً به همین معناست؛ یعنی مبارزه. جهادِ در قرآن و حدیث هم به همین معناست؛ همه‌جا به معنای جنگ مسلحانه نیست. البته یک‌جا با جنگ مسلحانه تطبیق می‌کند، یک‌جا هم با جنگ غیرمسلحانه تطبیق می‌کند. »

از نظر شهید مطهری نیز جهاد یعنى درگیرى؛ چه جهاد با دشمن و چه جهاد با نفس. انسان آزاد کسی است که اسیر و زبون محیط مادی یا معنوی‌ای که در آن زیست می‌کند نباشد[1]. ایشان معتقد است که هجرت و جهاد دو چیزی هستند که اگر نباشند، برای انسان جز زبونی و اسارت چیزی باقی نمی‌ماند. (مطهری، 1358) و به همین خاطر است که ایشان می‌‌گویند دین اسلام از نظر اجتماعی بر دو پایۀ هجرت و جهاد استوار است[2] (مطهری، 1381، ص169). بنابراین هر انسانی در زندگی خود با موانع و مشکلات روبرو میشود؛ راه عبور از این موانع و غلبه بر آن‌ها و رسیدن به آزادی، جهاد است.

طبق اندیشه شهید مطهری ماهیت جهاد در اسلام دفاع است و ممکن است این دفاع سه حالت داشته باشد که به ترتیب مقدس‌تر می‌‌شوند: دفاع از حقوق شخصی، دفاع از حقوق ملی، دفاع از حقوق انسانیت. مقدس‌ترین اقسام جهاد‌ها و جنگ‌ها جنگی است که به عنوان دفاع از حقوق انسانیت مانند آزادی صورت گرفته باشد. یکی از جنبه‌های مشروعیت این جهاد، جهاد برای رفع مانع از تبلیغ آزادانه اسلام و توحید (به عنوان یک حق انسانی) می‌‌باشد تا از این طریق موجبات رشد و تکامل برای همه انسان‌ها فراهم شود. (مطهری، 1386) با این وصف، کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) بهتر فهمیده می‌شود که فرمودند: جهاد یکی از پایه­ ها­(ستون­ها)ی چهارگانه ایمان است[3].

تعریف مدیریت جهادی بر اساس اندیشه شهید مطهری

بر اساس تعریف شهید مطهری از مدیریت و جهاد، می‌‌توان تعریفی از مدیریت جهادی داشت که از این قرار است: «مدیریتی [s1] مبتنی بر مبارزه که در جهت رفع موانع (درونی و بیرونی) برای نیل به رشد و پیشرفت جامعه اسلامی، با جد و جهد عمل می‌کند.»

با توجه به اندیشه شهید مطهری، مانع، آن چیزی است که آزادی را از افراد و جوامع در راه رشد و تکامل سلب می‌کند. حال با توجه به این برداشتی که از آثار شهید مطهری در باب مدیریت جهادی، صورت گرفته است، بر اساس بیانات مقام معظم رهبری برخی موانع پیشرفت انقلاب اسلامی و راهکارهای مقابله با آن‌ها ذکر می‌‌گردد.

نامگذاری دهه چهارم انقلاب به نام دهه پیشرفت و عدالت از سوی مقام معظم رهبری، بیانگر نقش پراهمیت رشد و پیشرفت به همراه عدالت در این برهه حساس می‌‌باشد. می‌دانیم که یکی از گامهای اصلی در نیل به رشد و پیشرفت، برداشتن موانع از سر راه می‌‌باشد؛ و مدیریت جهادی، با تعریفی که ارائه شد، بهترین شیوه مدیریتی در این برهه از انقلاب اسلامی می‌‌باشد. ما بر این اساس به تعدادی از موانع پیشرفت و عدالت از منظر مقام معظم رهبری اشاره می‌‌کنیم که با مدیریت جهادی قابل حل است. برای رفع موانع و تهدیدات مذکور، راه‌کارهایی نیز از بیانات مقام معظم رهبری استخراج گردیده است که در جدول زیر به آن‌ها اشاره شده است.

در حقیقت، این راهکارهای رفع و عبور از موانع را می‌‌توان به مثابه الزامات مدیریت جهادی دانست؛ که مدیران در برخورد با موانع باید آن‌‌ها را نصب العین خویش قرار دهند.

موانع پیشرفت و راهکارهای رفع آن در اندیشه مقام معظم رهبری (یاوری و همکاران، 1388)

وجود موانع معنابخش جهاد و سنتی الهی

مقام معظم رهبری وجود موانع درونی – همچون ضعفهای فکری و عقلانی، راحت طلبی، آسان گرایی، آسان پنداری و گریز از چالش‌ها ـ و موانع بیرونی ـ ناشی از صف کشی همه کسانی که از انقلاب و هدف‌های آن مانند امنیت، عدالت، نفی حاکمیت طاغوت، نفی سلطه بیگانه، نفی استبداد، استقلال و آزادی متضرر می‌‌شوند- را جزء سنتهای الهی و شرط لازم برای معنی دار بودن جهاد دانسته‌اند:

«اساساً همین وجود مانع است که به تلاش انسان معنا و حقیقت معنوی می­بخشد و اسمش می‌شود جهاد؛ والّا اگر مانع نبود، جهاد معنی نداشت. جهاد یعنی جد و جهد همراه با زحمت و چالش با موانع. . . حالا بینید این موانع را. همه‌ی این موانع جزو سنتهای الهی است. وجود این موانع تصادفی نیست. این‌ها سنت الهی است؛ یعنی تلاش و حرکت با مانع مواجه است، والّا جهاد معنا نمی‌داشت: «و کذلک جعلنا لکلّ نبىّ عدوّا شیاطین الانس و الجنّ یوحی بعضهم الی بعض زخرف القول غرورا»»14/02/1387

با این وصف مدیران جهادی باید وجود موانع را فرصتی برای رشد تلقی نمایند و وارد چالش با این موانع شوند که گریز از چالش خود یکی از موانع درونی در راه دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی است. و البته به وعده هدایت الهی خوش دل باشند که فرمود: «وَٱلَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ ٱللَّهَ لَمَعَ ٱلْمُحْسِنِین»

جمع بندی

اولین گام برای مفهوم­ پردازی مدیریت جهادی که اصطلاحی نو در ادبیات علمی و نظام گفتمانی انقلاب اسلامی است، شناخت دقیق جایگاه آن در شبکه مفاهیم اسلامی می‌باشد. طبق بیان شهید مطهری مبارزه لازمه دست یافتن به آزادی و آزادی یکی از لوازم رشد و تکامل انسان است. آزادی یعنی نبود مانع. انسانهای آزاد انسانهایی هستند که با موانعی که در جلوی رشد و تکاملشان هست مبارزه می­کنند و تن به وجود مانع نمی­دهند.  (مطهری, 1381 ص. 15و16) بنابراین هدف مبارزه، آزادی و غایت آن رشد و تکامل است.

پس اگر جهاد را رفع مانع از مسیر رشد بدانیم آنگاه مدیریت جهادی عبارت است از مدیریتی مانع ­زدا از مسیر رشد و پیشرفت جامعه اسلامی یا مدیریت مبارزه­ کننده با موانع رشد. در این نگاه، برای تبیین بیشتر مفهوم مدیریت جهادی نیازمند پاسخ به چند سوال هستیم که عبارتند از: 1- از نظر اسلام مانع به چه چیزی گفته می‌شود؟ 2- منشأ این موانع چه چیز‌ها یا چه کسانی هستند؟ و 3- الزامات مبارزه با این موانع چیست؟

منابع و مآخذ

اسحاقی، سیدحسین؛ مولفه‌های مدیریت جهادی؛ صمیمانه با مدیران، قم : نشر هاجر، 1393

حیدری تفرشی، غلامحسین؛ مدیریت جهادی، تهرا : انتشارات حکمت و عرفان، 1393

رضاییان، علی؛ بررسی تطبیقی نظریه‌های علم مدیریت با آموزه‌های اسلام، روش‌شناسی علوم انسانی، سال نهم، شماره 37، زمستان 1382

پایگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری

 http: //farsi. khamenei. ir/. - 10 11 1393.

سعدآبادی، حسن و لطیفی، میثم؛ جوهره مدیریت جهادی، پژوهشی پدیدارشناسانه، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۹۳

مطهری، مرتضی؛ آزادی معنوی، تهران: صدرا، 1381

مطهری، مرتضی؛ امدادهای غیبی در زندگی بشر، تهران : انتشارات صدرا، 1389

مطهری، مرتضی؛ جهاد [کتاب]. - تهران : انتشارات صدرا, 1386

مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار شهید مطهری، ج23 تهران : انتشارات صدرا، 1358

مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار شهید مطهری جلد بیستم - تهران : انتشارات صدرا، 1358

مقامی، مهدی؛ فرهنگ و مدیریت جهادی از نگاه رهبر معظم انقلاب، مشهد : موسسه فرهنگی تدبر در قرآن و سیره، 1392

دکتر وحید یاوری

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام